Erozyon Nedir, Erozyonla Nasıl Mücadele Edilmeli?

Erozyon; toprağın su, rüzgâr ve benzeri dış etkenler nedeniyle yeryüzeyinden koparılarak taşınması olayıdır. Bu durumun başlıca nedenlerinden biri, ağaçların bilinçsizce tahrip edilmesidir. Ağaç kökleri toprağı yerinde tutan doğal bir bağ görevi gördüğünden, bu bağın ortadan kalkması erozyon riskini ciddi ölçüde artırır.
Doğal süreçlerle oluşan erozyon genellikle yavaş ilerler ve doğa tarafından zamanla telafi edilebilir. Ancak insan eliyle yapılan müdahaleler, özellikle ormansızlaştırma gibi uygulamalar, erozyonu hızlandırır. Bu durum “hızlandırılmış erozyon” olarak adlandırılır ve toprağın kaybı normalin iki katı hızla gerçekleşebilir.

Erozyon Nedir?

Toprağın doğa olayları ve insan eliyle yok edilmesi sonucunda gerçekleşen bir taşınma olayı “Erozyon nedir?” sorusuna yanıt olabilir. Bu noktada “Erozyon nasıl oluşur ve etmenleri nelerdir?” sorusu aklınıza gelebilir. Erozyonun başlıca nedenleri; iklim koşulları, sıcaklık değişimleri ve canlı etkinliğidir.

İklim, mevsimsel sıcaklıkların aşırı yüksek, çok düşük ya da düzensiz olmasıyla toprağın fiziksel yapısını doğrudan etkiler. Bölgelere göre farklılık gösteren iklim tipleri, yağış rejiminin de düzensiz olmasına yol açar. Bu durum bazı bölgelerde kuraklığa, bazı bölgelerde ise aşırı yağış nedeniyle sel felaketlerine neden olur. Her iki uç durum da erozyon riskini artıran faktörlerdendir.

Sıcaklık da doğrudan etkileyicidir. Aşırı sıcaklık, toprağın kurumasına ve yüzeyinin çatlamasına yol açar. Kuruyan toprak, su veya rüzgâr etkisiyle kolayca aşınarak taşınır.

Canlılar ise, toprak yapısının oluşum sürecinde rol oynayan önemli bir unsurdur. Toprakta yaşayan mikroorganizmalar ve diğer canlılar, organik maddeyi dönüştürerek toprağın gelişmesini sağlar. Ancak bu hızlı gelişim, toprağın derinleşmesiyle birlikte yüzey tabakasının gevşek hâle gelmesine yol açabilir. Bu da erozyon riskini artıran bir başka etmendir.
Erozyon, oluşum biçimine göre üç ana gruba ayrılır: su erozyonu, rüzgâr erozyonu ve özel erozyonlar.

Su erozyonu, en yaygın görülen erozyon türüdür. Yağmur, akarsu, göl ve dere gibi su kaynaklarının toprağı taşımasıyla oluşur. Özellikle yağmur sularının yüzeyde oluşturduğu akış, toprağın üst tabakasını gevşeterek taşır ve yeni alanlara sürükler. Akarsular da zamanla aktıkları güzergâhta toprağı aşındırarak başka bölgelere taşıyabilir. Su erozyonu, oluşum şekline göre alt kategorilere ayrılır:

● Damla erozyonu: Yağmur damlalarının toprağa çarpmasıyla gerçekleşir.

● Yüzey akışı erozyonu: Suyun toprağın üzerinde tabaka hâlinde akarak taşıdığı erozyon şeklidir.

● Oluk ve yarıntı erozyonu: Suyun belirli hatlar üzerinde birikerek küçük kanallar veya yarıntılar oluşturmasıyla meydana gelir.

● Akarsu yatağı erozyonu: Akarsuların yataklarını derinleştirerek toprağı taşıması sonucu oluşur.

Rüzgâr erozyonu, toprağın rüzgâr etkisiyle taşınmasıdır. Kurak ve bitki örtüsünden yoksun bölgelerde daha sık görülür. Üç temel taşınma şekli vardır:

● Sıçrama: Toprak parçacıklarının rüzgârla yerden koparak kısa mesafelerde zıplaması.

● Sürüklenme: Toprağın yüzey boyunca yer değiştirmesi.

● Uçma: Hafif parçacıkların havalanarak uzun mesafeler kat etmesi.

Özel erozyonlar ise belirli doğal afetler sonucunda meydana gelir. Çığ, heyelan ve lav akıntıları gibi ani ve yıkıcı doğa olayları bu grupta yer alır. Bu tür erozyonların oluşumu için yer şekilleri, zemin yapısı ve iklim koşulları gibi özel şartların bir araya gelmesi gerekir. Genellikle etkileri büyük, süresi ise kısa olan bu olaylar, ciddi toprak kayıplarına yol açabilir.

Erozyonun Çevresel Etkileri

Erozyon, yalnızca toprak kaybına yol açmakla kalmaz; aynı zamanda ekosistem dengelerini sarsarak çok yönlü çevresel sorunlara neden olur. Bitki örtüsünün yok olması, bu sürecin en belirgin sonuçlarından biridir. Kökleri sayesinde toprağı yerinde tutan bitkiler tahrip edildiğinde, toprak savunmasız kalır ve kolayca taşınır.

Verimli tarım arazilerinin kaybı, hem tarımsal üretimi azaltır hem de baraj ve gölet gibi su kaynaklarının toprakla dolmasına yol açar. Bu durum su hacmini daraltarak hem enerji üretimini hem de sulama sistemlerini olumsuz etkiler. Aynı zamanda taşkın riskini artırır ve altyapı sistemlerine zarar verebilir.

Bitki örtüsünün azalması, çölleşme sürecini hızlandırırken, karbon tutma kapasitesinin düşmesine neden olur. Bu da atmosferdeki sera gazı oranını artırarak iklim değişikliğini tetikler. Toprağın çıplak kalması yerel sıcaklıkları yükseltir, yağış rejimlerinde düzensizliklere ve mikroiklim dengesizliklerine yol açar.

Üst toprağın taşınması, tarıma elverişli alanların verimsizleşmesine neden olur. Bu durum tarımsal üretimi olumsuz etkileyerek çiftçilerin gelirini düşürür, tüketiciye ise fiyat artışı olarak yansır. Zayıflayan üretim, kırsal bölgelerde geçim kaynaklarını tehdit eder ve göçü tetikleyerek demografik yapıyı değiştirir.

Erozyon ayrıca otlak alanların azalmasına neden olur. Bu da hayvancılığı doğrudan etkiler; yeterli besin bulamayan hayvanlar zayıflar, verim düşer ve kırsal ekonomiler zedelenir. Özellikle hayvancılıkla geçinen topluluklar için bu durum, geçim kaynaklarının sürdürülemez hâle gelmesine yol açar.

Toprakla birlikte taşınan mikroorganizmalar ve tohumlar da zarar görür. Bu, ekosistemdeki biyolojik çeşitliliği tehdit eder. Mikroorganizma açısından zengin üst toprağın kaybı, hem toprak sağlığını hem de bitki gelişimini olumsuz etkiler. Uzun vadede, bitki ve hayvan türlerinin sayısında azalma gözlemlenebilir.

Türkiye’de Erozyon Açısından Riskli Bölgeler

Erozyon riski, büyük ölçüde arazinin eğimine bağlıdır. Yapılan dağılım haritalarına göre, eğimi az olan düz ya da hafif eğimli bölgelerde erozyon riski düşüktür. Buna karşın, eğimli arazi oranı yüksek olan Güneydoğu ve Kuzeydoğu Anadolu bölgeleri, Türkiye’de en yüksek erozyon riskine sahip alanlar arasında yer alır.
Örneğin, Sivas’ın Saraç köyü çevresi, geniş ormanlık alanlarla çevrili olmasına rağmen, arazinin dik yapısı nedeniyle hâlâ ciddi erozyon riski taşımaktadır. Ankara’daki Kurtboğazı Barajı çevresinde yapılan ölçümler ise alanın %0,30’unun sorunsuz, %18,40’ının az sorunlu, %32,20’sinin ise ciddi düzeyde erozyon riski taşıdığını göstermektedir.

Erozyonla Nasıl Mücadele Edilmeli?

Riskleri göz önünde bulundurulduğunda “Erozyonu önlemek için neler yapılabilir?” diye düşünebilirsiniz. Erozyonla mücadele için atılacak en etkili adımlardan biri, toprak üzerinde sürekli bir bitki örtüsü oluşturmaktır. Bitkiler ve kök sistemleri, toprağı yerinde tutarak hem suyun hem de rüzgârın neden olabileceği tahribatı azaltır. Ekilmiş araziler, çıplak ve savunmasız topraklara göre çok daha az erozyon riski taşır.
Ayrıca, toprağın yüzeyine malç adı verilen organik bir örtü tabakası yerleştirmek, özellikle şiddetli yağışlarda suyun hızını keserek toprağın aşınmasını önler. Bu yöntem, özellikle tarım yapılan alanlarda oldukça etkilidir.
Erozyonla mücadelede bir diğer önemli unsur da arazi kullanımından önce yapılacak analizlerdir. Suyun geliş yönü, arazinin eğimi, toprak yapısı ve bitki örtüsü gibi unsurlar dikkate alınarak alınacak önlemler, erozyon riskini en aza indirir. Planlı ve sürdürülebilir arazi kullanımı, hem tarımsal verimliliği korur hem de uzun vadeli çevresel dengelerin sürdürülmesine katkı sağlar.

Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Erozyonu Önlemedeki Etkisi

Akarsuların geçtiği bölgelerde eğimin fazla olması, su erozyonunu artırır ve bu durum önemli bir risk oluşturur. Elektrik üretimi amacıyla kurulan hidroelektrik santraller, suyun hızını kısmen keserek erozyonun şiddetini azaltır. Baraj çevresine dikilen ağaçlar da bu sürece destek olarak toprağı korur. Ancak büyük miktarda su tutan santraller, uzun vadede ekolojik dengeyi bozarak canlı yaşamını olumsuz etkileyebilir. Bu dengenin bozulması, hidroelektrik enerjinin sürdürülebilirliğini zorlaştırabilir. HES’ler, su miktarını ve ekolojik dengeyi korumaya özen göstererek telafi suyu uygulamalarıyla bu etkileri azaltmayı amaçlar. Telafi suyu, erozyonla taşınan suyun yerine geçecek şekilde planlanır. Özellikle deniz canlılarının yumurtlama dönemlerinde uygun su koşullarının sağlanması, ekolojik döngünün korunmasına yardımcı olur.

Jeotermal enerji kullanımında ise gerekli çevresel denetimlerin yapılmaması ciddi sorunlara yol açabilir. Cıva, kurşun, arsenik, amonyak ve lityum gibi kimyasalların doğaya kontrolsüz şekilde bırakılması, toprak verimliliğini olumsuz etkiler. Mineral açısından fakirleşen toprak, hayvan popülasyonunun azalmasına ve bitki kalitesinin düşmesine neden olur. Zayıflayan bitki örtüsü toprağın tutunma kapasitesini azaltarak erozyonu tetikler. Bu nedenle, jeotermal enerji çalışmalarında çevresel kontrollerin eksiksiz şekilde yürütülmesi büyük önem taşır.

Biyokütlenin temel bileşeni olan ağaçlar, yetiştirilerek fosil yakıtlara olan bağımlılığı azaltır. Bu sayede hava, su ve toprak daha az zarar görürken, toprağın yapısı korunarak erozyon riski de düşer. Enerji ormancılığı, hem erozyonu engeller hem de yeşil alanların artırılmasıyla çölleşme riskini azaltır. Ancak sıvı biyoyakıtların çevresel etkileri arasında suya karışma ihtimali de vardır. Suya karışan asitler, enzimler ve fenoller, su içindeki doğal mineralleri yok ederek su kalitesini düşürür. Bu durum, dolaylı olarak erozyon riskini artırır.